باغ در باغ

Jan 28, 2005

شعر بخوانیم

نوشته ی : عنايت پاک نیا

طبل های قبيله ی مرده

عناصر تصوير در شعرهای ثقفيان همين چيزها و اشياء دور وبَرند، بصری و واقعی اند ولی از قاب واقعيت خود فراتر می روند و نقش و معنايی ديگر پيدا می کنند.

شبی ديگر

گودال عصر پُروخالی می شود
از رنگ ها و صدا های ناآشنا
بر ايوان می ايستی
تا کلاغی سر می رسد
روبرويت می نشيند، بال و پر می تکاند
و نوک می کوبد
به چتری شکسته، روی برف های گذرگاه

آنگاه در می يابی
که شبی ديگر در کار آمدن است

در اين شعر تصوير در فاصله ی زمانی ازعصرتا آمدن شب اتفاق می افتد. اين تکه را دوباره با هم بخوانيم : " بر ايوان می ايستی " . با دو سطر شروعی شعرانگار که خوانده باشيم : " بر گودال عصر می ايستی ". ناظر برايوان ايستاده ای و روبرويت منظره بی اعتنا به تو ساخته می شود. " تا کلاغی سر می رسد" . با آمدن کلاغ تصوير جزء به جزء شکل می گيرد. اوست که تصوير را می سازد. هرچه هست در بيرون اتفاق می افتد. کلاغ همه کاره ی صحنه است. ناظر فقط می بيند. " و نوک می کوبد به چتری شکسته، روی برفهای گذرگاه " . از ميان رنگ ها، بوها، و صداهای نا آشنا تنها کوبش نوک کلاغ شنيده می شود. بالاتراز صداهای ديگر است اين صدا. چتر شکسته هم به اعتبارحضور کلاغ است که دیده می شود. اما آن چتر، آن چتر شکسته، آنجا، روی برفهای گذرگاه از قبل بوده بوده. از قبل اتفاقی افتاده بوده. اتفاقی که آمدن کلاغ نشانه ی آن است. در شعر " پروبال کوبيدن " را برای کلاغ داريم و " شکستگی" را برای چتر. فاتح کلاغ است. پس از اين فتح است که شب می آيد. شبِ کلاغ. شبی که کلاغ برایمان خواهد ساخت. اين درآمدن ودريافتن شب، گودال ِعصرِ زيرپايمان را چال تر می کند و ايستادن بر لبه را هولناک تر. تصوير واقعی است ( در مقابل تصوير ذهنی )، جزء به جزء و عينی هم ساخته می شود اما نقشی استعاری به خود می گيرد. استعاره ای که گودال عصر را به چال شب می کشاند.

تصويرها در شعر ثقفيان تخت و توصيفی نيستند. روايی اند، رنگ و صدا و بُعد دارند وبه همين خاطراز ديناميسم خوبی برخوردارند که به وقت خوانده شدن می توانند خواننده را در چند جهت درگير خودشان و شعر کنند.

از تاملات يک راننده اتوبوس

کجا می روند
اين حلزون ها
که می خزند
با شکم های نمناک نرمشان
از لابلای علف های خيس
روی آسفالت زبر خيابان
و آن غلاف ترد پيچ پيچ شان را من
خرد می کنم
زير چرخ ها
تا به ايستگاه آخری برسم ؟

شعر اسم دارد . همه ی شعرهای مجموعه " طبل های قبيله ی مرده " اسم دارند. اسم شعرها پاره ای از خود شعرهاست. گاه تخيل شکلی شعر را می سازند مانند اين:

گچبری ايرانی

سوارانی تازان
در پی گوزنی تنها
و ملائکی
با بال های شکسته.

و گاه تخيل معنايی شعر را دامن می زنند مانند اين :

تقدير

ای بيرقی که چنين شوخ
بر فراز دکل های باد
در رقصی،
تو نيز فرو کشيده خواهی شد.

و گاه به هردو لحاظ مانند همين " از تاملات يک راننده اتوبوس " که هم ربط معنايی و هم ربط تصويری دارند با شعر. راننده اتوبوس جزيی از تصوير شعر است، جای آن هر پيشنهاد ديگری را که جايگزين کنيم تصوير عوض خواهد شد. شعر قالب يک پرسش را دارد. پرسشی از کجا و چرا رفتن حلزونها به روی آسفالت خيابان و خرد شدن غلافشان به زير چرخ های اتوبوس. تصوير شعرهم طرح همين پرسش است. از شروع شعر تا " زير چرخها " . می ماند سطر آخر شعر که آنقدر تصويری نيست. مثل یک جمله ی معترضه است ( بدون سطر آخر طرح پرسشی شعر تمام شده، تصويرهم شکل گرفته) آخرين سطرمثل واگويه است. راننده اتوبوس چيزی را که می دانسته به خود می گويد : " تا به ايستگاه آخری برسم؟ " به تصوير چيزی اضافه نمی کند اما آن پرسش و تصوير را از قاب شان بيرون می کشد و آنها را بيش از آنچه که بودند می کند. " ايستگاه آخر " . ايستگاه آخر برای کی؟ . برای راننده يا حلزونها؟ " ايستگاه آخر " برای راننده ی اتوبوس جايی است که خط به آخر می رسد، در وهله ی اول فقط يک اسم مکان است . اما حلزونها، با خزيدن به روی آسفالت و خرد شدن غلافهای پيچ پيچشان، آنها هم به ايستگاه آخر می رسند. ايستگاه آخر برای آنها استعاره ی مرگ است. مرگی که سرنوشت محتوم هر دو طرف است . با ساخته شدن اين استعاره ی مشترک موضوع پرسش ِ شعرهم برمی گردد، عوض می شود و می شود پرسشی مشترک، پرسشی از مرگ راننده. در زير چرخها غلاف تُرد هر دواشان است که خرد می شود، يکی به " مرگ " و ديگری به " مرگ روزانه " به ايستگاه آخر می رسد.
مرگ و اندوه مرگ فضای حسی اغلب شعر های اين مجموعه را می سازد . اندوه شورهای فروخفته، خون های از دست رفته، آوازهای از طنين افتاده، اشياء شکسته و مرگ.

اندوه

پنجره ها را می بندند
پرده ها را می کشند
قاب عکس ها را بر می گردانند
می نشينند
می نشينند و می گذارند سکوت اتاق را پُر کند

ناگهان
باران روی شيروانی
دستی ست نامريی
که طبل های قبيله ای مرده را بصدا در می آورد

آنهايی که نيستند حضور دارند. افعالی در حال انجام شدن است که فاعل آنها معلوم نيست، نامريی است، مانند همان دست نامريی. آيينی می گذارند. مراسمی به جای می آورند و منتظر می مانند تاآنهايی را که نيستند احياء کنند، همه ی قبيله ی مرده را. اجرای مراسم برای احيای مردگان مشخصترين اتفاق شعر است اما فضای
شعر مديون کسانی است که اين مراسم را بر پا داشته اند. کسانی که در اتاق حضور دارند که کارهايی انجام می دهند و آخرسر می نشيند و می گذارند سکوت اتاق را پُر کند. اما خود آنها چی؟ زنده اند يا از مردگانند.
در بند نخست شعر ، افعالی، کارهايی در حال انجام شدن است که از جنس ِ جهان ِ زند گانست( بستن پنجره، کشيدن پرده) . افعالی که بر خلاف بند دوم رخ دادنشان ناگهانی نيست بلکه به ترتيب و به قصد اجرای آن مراسم تداراک شده. و باز بر خلاف بند دوم که هم باران معلوم است و هم صدای بارش آن روی شيروانی و هم آن اضافه ی تشبيهی ِ دست نامريی، در بند نخست ما فقط آنچه را که انجام می شود می بينيم. کنندگان کارها در بند نخست چهره ندارند. بی نامند. اين " بی نامی " يا " مرگ " نه فقط با حذف ظاهری فاعل که با َصرف ِ افعال به شکل جمع درهرسطر ساخته شده. " می بندند"، " می کشند"، " برمی گردانند". اين شکل از صرف افعال (سوم شخص جمع) کمترين توجه را به فاعل می طلبند که همان نقش و حضور " دست نامريی" را دربند نخست ايفامی کنند ، جسميت ندارند وبه ارواح شبيه اند. در نظر آوريم افعال اگر به شکل ديگری يا مثلا به شکل مفرد صرف شده بود چه رخ مي داد:
پنجره ها را می بندد
پرده ها را می کشد
و ...

در اين جا هم برگزاری مراسم و آيين به تعويق نمی افتد. با حذف ظاهری فاعل هم رو به رويم که يک گام ما را به مردگان نزديکتر می کند. چيزی اما کم است. آن عدم جسميت و آن حضور دست نامريی ( که کليد شعر است ) از دست می رود. چرا که صرف ِ افعال در اين حالت تمرکز و توجه ما را به سوی يک فاعل، ولو ناپيدا بر می گرداند. فاعلی که به دليل همين توجه و تشخصی که می طلبد ، نمی شود در زنده بودن آن شک کرد.
آنهايی که در اتاق حضور دارند به قبيله ی مردگان پيوسته اند. سکوت و سپس ريزش باران بر شيروانی اعلام مرگ آنها هم هست. احيای همه ما مردگانست.
مجموعه " طبل های قبيله مرده " چاپ سال ۷۲ نشر باران سوئد است که می شود حدس زد چاپ و پخش کمی داشته و کمترازآنهم خوانده شده باشد . با اينحال، این مجموعه به اعتبار شعرهايش کنار آن چند کار ِ خوب ديگر ِاين دو دهه برايمان از اين سال ها باقی خواهد ماند.

ديگر حتی خاک بازم نمی شناسد
آنگاه که در آستان بهار
سرخم می کنم
تا بنفشه ی کوهی را
سلامی گويم.

" Stockholm, 2004, by Enayat Paknia "

<خليل پاک نيا> || 1/28/2005 02:17:00 AM